معانی قرآندر کتب علوم قرآنی برای معنای لفظ قرآن وجوه پنج گانه‌ای گفته شده است. ۱ - اقوال در معنای لفظ قرآندر کتب البرهان و الاتقان برای معنای لفظ قرآن وجوه پنج گانه‌ای گفته شده است [۱]
البرهان، ج۱، ص۳۷۳ – ۳۷۴.
که می‌توان آن‌ها را به سه دسته تقسیم نمود:۱.۱ - اسمی جامد و علم ارتجالیقرآن، اسمی جامد و غیرمشتق و علم ارتجالی است و بدون آن که پیشینه استعمال در زبان عربی داشته باشد، خداوند به عنوان اسم خاص برای وحیی که بر پیغمبرش نازل فرموده، قرار داده است؛ مثل تورات و انجیل که اسم برای کتاب‌های حضرت موسی (علیه‌السّلام) و عیسی (علیه‌السّلام) هستند (شافعی). ۱.۲ - مشتق ولی غیرمهموزقرآن، اسمی است مشتق ولی غیرمهموز: الف) مشتق از قرن الشیء بالشیء؛ یعنی چیزی را به چیزی ضمیمه کردن. علت این نامگذاری، مقرون بودن سوره‌ها و آیات و حروف به یکدیگر است (اشعری و جمعی دیگر). ب) قرآن، مشتق از قرائن، جمع قرینه است؛ زیرا آیاتش همانند یکدیگرند و بعضی بعض دیگر را تایید می‌کنند. هر آیه از قرآن، قرینه آیات دیگر است (فراء). ۱.۳ - مشتق و مهموزقرآن مشتق و مهموز است: ۱.۳.۱ - قرآن از ماده قرءاز قرء به معنای جمع گرفته شده است. عرب وقتی بخواهد بگوید: آب را در حوض جمع کردم، می‌گوید: قرات الماء فی الحوض. علت این نامگذاری، آن است که این کتاب همه ثمرات کتب آسمانی پیشین را در خود جمع نموده است (ابن اثیر، زجاج و...). ۱.۳.۲ - قرآن از ماده قرابر وزن رجحان و غفران ، مشتق از ماده قرا به معنای تلاوت است. در این جا از باب تسمیه مفعول به مصدر، مقروء، یعنی خوانده شده و یا خواندنی، به نام قرآن، یعنی خواندن به کار رفته است؛ مثل آن که کتاب، که به معنای نوشتن است، به مکتوب (نوشته شده) اطلاق می‌گردد ( لحیانی و جمعی دیگر). ۲ - قول صحیحاز میان اقوال پنج گانه فوق، قول پنجم از همه قوی تر به نظر می‌رسد. زرقانی پس از رد سایر اقوال، همین قول را اختیار نموده است. راغب اصفهانی نیز می‌گوید: القراءة ضم الحروف و الکلمات بعضها الی بعض فی الترتیل... ؛ قراءت به معنای پیوند و ضمیمه نمودن حروف و کلمات به یکدیگر در هنگام ترتیل است. به سخن دیگر، قراءت همان تلاوت آیات الهی است. علامه طباطبائی عقیده دارد: و قوله: «ان علینا جمعه و قرآنه». .. القرآن هاهنا مصدر کالفرقان و الرجحان، و الضمیران للوحی، و المعنی: لاتعجل به، اذ علینا ان نجمع ما نوحیه الیک بضم بعض اجزائه الی بعض و قراءته علیک. از آیه فوق به خوبی برمی‌آید که اگر حتی آن گونه که ابن اثیر گفته است، اصل در واژه قرآن معنای جمع باشد، به خاطر تقارن این واژه با واژه جمع در آیه شریفه ناگزیر قرآن به معنای قراءت و خواندن خواهد بود وگرنه تکرار آن امری لغو و بیهوده بوده، با فصاحت قرآنی منافات دارد. دلیل دیگر که نظریه پنجم را تقویت می‌کند، امر «اقرا» در نخستین وحی بر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است که بی تردید به معنای «بخوان» است. لفظ قرآن نیز نخستین بار در آیه چهارم از سوره مزمل نازل شده که مطابق حدیث معروف جابر بن زید و ابن عباس ، سومین سوره در ترتیب نزول سوره‌هاست [۶]
سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۸۱.
در این آیه، دستور چنین است: «ورتل القرآن ترتیلا»؛ و «قرآن» را شمرده شمرده بخوان. در آخرین آیه از همین سوره نیز بار دیگر در یک فرمان همگانی اعلام می‌شود: «فاقرءوا ما تیسر من القرآن»؛ هرچه از «قرآن» میسر می‌شود، بخوانید. بدیهی است که منظور در هر دو آیه، قرآن خواندنی است.نتیجه آن که روشن‌ترین و مناسب‌ترین معنا برای قرآن، اشتقاق آن از ماده قرا به معنای تلاوت کردن است. ۳ - گزیده مطالباقوال در معانی قرآن عبارتند از: ۱ـ قرآن اسم خاص کتاب مسلمانان و لفظی جامد است ( شافعی ). ۲ـ قرآن هم ریشه با قرینه و معنای آن، همانند بودن آیاتش با یکدیگر است ( فراء ). ۳ـ قرآن مشتق از قرن است؛ زیرا آیات و سوره‌های آن مقرون به یکدیگرند ( اشعری و جمعی دیگر). ۴ـ قرآن کلمه‌ای است مهموز و از قرء به معنای جمع، مشتق شده است؛ زیرا جامع ثمرات کتب آسمانی گذشته است ( ابن اثیر و زجاج). ۵ـ قرآن کلمه‌ای است مهموز و از قرا به معنای تلاوت و قراءت گرفته شده است. ( کیانی و جمعی دیگر). دلایلی وجود دارد که قول پنجم را تایید می‌کند. ۴ - پانویس
۵ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «قرآن و دفاع از خود»، تاریخ بازیابی دوشنبه ۱۱/۲۶/ ۱۳۹۴ رده‌های این صفحه : مقالات اندیشه قم
|